<<<                  >>>

สังขยา คือ คำสำหรับใช้นับจำนวนสุทธนาม วิเคราะห์ว่า "สงฺขยายเต ปริมาณียเตติ สงฺขฺยา จำนวนที่ถูกนับ ชื่อว่าสังขยา"  มี ๒ อย่าง คือ ปกติสังขยา และ ปูรณสังขยา

          ปกติสังขยา

ปกติสังขยา คือ คำที่ใช้นับจำนวนตามธรรมดา ดังนี้

    คุณิตปกติสังขยา

คุณิตปกติสังขยา คือ คำใช้นับจำนวนตามปกติที่มีการคูณ ดังนี้

อพฺพุทาทิปทุมาวสานํ  สีตนรกนามเธยฺยฏฺฐานํ.

อพฺพุท ถึง ปทุม   เป็นชื่อของสีตนรกที่หนาวจัด

จตฺตาลีสสตํ สุญฺญํ  อสงฺเขฺยยฺยนฺติ วุจฺจติ.

เลขศูนย์ ๑๔๐ ตัว เรียกว่า อสงฺเขฺยยฺย (อสงไขย)

             คาถาจำแนกสังขยาโดยลิงค์ ๓ วจนะ ๒

         ทฺวาทโย อฏฺฐารสนฺตา         ติลิงฺเค พหุวาจกา

         วีสตฺยาที นวุตฺยนฺตา             อิตฺถิลิงฺเคกวาจกา

         สตาที อสงฺเขฺยยฺยนฺตา         นปุํสกา ทฺวิวาจกา

         โกฏิตฺตยมกฺโขภิณี              อิตฺถิลิงฺคา ทฺวิวาจกา.

ทฺวิ (๒) ถึง อฏฺฐารส (๑๘)                   เป็น ๓ ลิงค์ พหุวจนะ

เอกูนวีสติ (๑๙) ถึง อฏฺฐนวุติ (๙๘)     เป็น อิตถีลิงค์ เอกวจนะ

เอกูนสต (๙๙) ถึง อสงฺเขฺยยฺย            เป็นนปุงสกลิงค์ ๒ วจนะ

โกฏิ ปโกฏิ โกฏิปฺปโกฎิ อกฺโขภิณี     เป็นอิตถีลิงค์ ๒ วจนะ

                จำแนกสังขยาโดยนาม ๓

         เอก   ถึง   จตุ               เป็นสัพพนาม

         ปญฺจ ถึง   อฏฺฐนวุติ      เป็นคุณนาม

         เอกูนสต  ขึ้นไป            เป็นสุทธนาม

      เอกสัททปทมาลา

            ติสัททปทมาลา

         จตุสัททปทมาลา

      สังขยาที่ไม่เป็นสัพพนามมีวิธีจำแนกดังนี้

        ปญฺจสัททปทมาลา ทั้ง ๓ ลิงค์

ตั้งแต่ ฉ ถึง อฏฺฐารส จำแนกตาม ปญฺจ

     เอกูนวีสสัททปทมาลา อิตถีลิงค์

วีส ถึง อฏฺญปญฺญาส จำแนกตาม เอกูนวีส

เอกูนวีสติ ถึง อฏฺฐนวุติ ถ้ามี ติ ลงท้ายให้จำแนกตาม รตฺติ ฝ่ายเอกวจนะ, ถ้ามี ส ลงท้ายให้จำแนกตาม เอกูนวีส, ถ้ามี อี ลงท้ายให้จำแนกตาม อิตฺถี ฝ่ายเอกวจนะ

เอกูนสต ถึง อสงฺเขฺยยฺย ให้จำแนกตาม จิตฺต ศัพท์ทั้ง ๒ วจนะ

โกฏิ ปโกฏิ โกฏิปฺปโกฎิ ให้จำแนกตาม รตฺติ ศัพท์ทั้ง ๒ วจนะ

อกฺโขภิณี ให้จำแนกตาม อิตฺถี ศัพท์ทั้ง ๒ วจนะ

ปูรณสังขยา คือ คำที่ใช้นับให้เต็มหรือนับตามลำดับ ดังนี้

   ปูรณสังขยาเป็นคุณนาม มีใช้ทั้ง ๓ ลิงค์ เอกวจนะอย่างเดียว ให้จำแนกตามสุทธนามในลิงค์และการันต์นั้น ๆ

อัพยยศัพท์ คือศัพท์ที่คงรูปเดิมไว้ จำแนกโดยลิงค์ การันต์ วิภัตติและวจนะไม่ได้ วิเคราะห์ว่า "น พฺยยํ อพฺยยํ ศัพท์ที่ไม่เปลี่ยนแปลงไปชื่อว่าอัพยยะ" มี ๓ อย่าง คือ ปัจจยันตะ อุปสัค และนิบาต

    ปัจจยันตะ คือศัพท์สุทธนามและสัพพนามที่มีปัจจัยอยู่สุดท้าย ใช้ปัจจัยประกอบข้างหลังแทนวิภัตติ และมีอรรถเหมือนวิภัตติก็มี ใช้ปัจจัยประกอบข้างหลังจากธาตุก็มี แบ่งออกเป็น ๔ อย่าง คือ

    ๑. โตปัจจัย ประกอบหลังสุทธนามและสัพพนาม มีอรรถตติยาวิภัตติ แปลว่า "ข้าง, โดย" เช่น ปุรโต ข้างหน้า, มีอรรถปัญจมีวิภัตติ แปลว่า "แต่, จาก" เช่น ตโต ฐานโต แต่ที่นั้น, จากที่นั้น

    ๒. ปัจจัย ๙ ตัว คือ ตฺร ตฺถ ห ธ ธิ หึ หํ หิญฺจนํ ว ประกอบหลังสัพพนาม มีอรรถสัตตมีวิภัตติ แปลว่า "ใน..." เช่น ตตฺร ตตฺถ ใน...นั้น, อิห อิธ ใน...นี้, สพฺพธิ ใน...ทั้งปวง, กุหึ กุหํ กุหิญฺจนํ กว ใน...ไหน

    ๓. ปัจจัย ๗ ตัว คือ ทา ทานิ รหิ ธุนา ทาจนํ ชฺช ชฺชุ ประกอบหลังสัพพนาม มีอรรถกาลสัตตมี แปลว่า "ในกาล, ในเวลา" เช่น สทา ในกาลทุกเมื่อ, อิทานิ เอตรหิ ในเวลานี้, อธุนา ในกาลนี้, กุทาจนํ ในกาลไหน, อชฺช ในวันนี้, ปรชฺชุ ในวันอื่น

    ๔. ปัจจัยกิตก์ ๕ ตัว คือ ตเว ตุํ ตุน ตฺวา ตฺวาน, ปัจจัย ๒ ตัวแรกลงหลังธาตุ มีอรรถจตุตถีวิภัตติ แปลว่า "เพื่อ" เช่น กาตเว กาตุํ เพื่อกระทำ, ปัจจัย ๓ ตัวหลังลงหลังธาตุในอดีตกาล แปลว่า "แล้ว" เช่น กาตุน กตฺวา กตฺวาน กระทำแล้ว

    ส่วนปัจจัยอื่นนอกนี้ เช่น ปัจจัยในนาม ตัทธิต อาขยาต กิตก์ ไม่จัดเป็นอัพยยศัพท์

    อุปสัค คือศัพท์ที่ใช้ประกอบหน้านามเหมือนเป็นคุณนามและประกอบหน้ากิริยาเหมือนเป็นกิริยาวิเสสนะ ทำให้มีอรรถพิเศษขึ้น วิเคราะห์ว่า "อุเปจฺจ นามกฺริยานํ อตฺถํ สชฺชนฺตีติ อุปสคฺคา บทที่เข้าไปปรุงแต่งเนื้อความของนามและกริยา ชื่อว่าอุปสัค" มี ๒๐ ตัว คือ

    ป ปรา นิ นี อุ ทุ สํ วิ อว (โอ) อนุ ปริ อธิ อภิ ปติ (ปฏิ) สุ อา อติ อปิ อป อุป

    ต่อไปจะแสดงอรรถของอุปสัคทั้ง ๒๐ ตัว

    ป อุปสัค มีอรรถดังนี้

    ปรา อุปสัค มีอรรถดังนี้

    นิ อุปสัค มีอรรถดังนี้

    นี อุปสัค มีอรรถดังนี้

    อุ อุปสัค มีอรรถดังนี้

    ทุ อุปสัค มีอรรถดังนี้

    สํ อุปสัค มีอรรถดังนี้

    วิ อุปสัค มีอรรถดังนี้

    อว (โอ) อุปสัค มีอรรถดังนี้

    อนุ อุปสัค มีอรรถดังนี้

     ปริ อุปสัค มีอรรถดังนี้

    อธิ อุปสัค มีอรรถดังนี้

    อภิ อุปสัค มีอรรถดังนี้

    ปติ (ปฏิ) อุปสัค มีอรรถดังนี้

    สุ อุปสัค มีอรรถดังนี้

    อา อุปสัค มีอรรถดังนี้

    อติ อุปสัค มีอรรถดังนี้

    อปิ อุปสัค มีอรรถดังนี้

    อป อุปสัค มีอรรถดังนี้

    อุป อุปสัค มีอรรถดังนี้

    นิบาต คือศัพท์ที่ใช้ประกอบระหว่างนามศัพท์บ้าง กิริยาศัพท์บ้าง มีอรรถแตกต่างกัน วิเคราะห์ว่า "ปทานํ อาทิมชฺฌาวสาเนสุ นิปตนตีติ นิปาตา บทที่มีใช้ในข้างหน้า ท่ามกลาง และที่สุดแห่งบททั้งหลาย ชื่อว่านิบาต"

     ลักษณะของนิบาต

     สทิสา เย ติลิงฺเคสุ    สพฺพาสุ จ วิภตฺตีสุ

     วจเนสุ จ สพฺเพสุ      เต นิปาตาติ กิตฺติตา.

     ศัพท์ที่มีรูปเหมือนเดิมในลิงค์ทั้ง ๓ ในวิภัตติทั้งปวง ในวจนะทั้งหมด เรียกว่านิบาต

    นิบาต แบ่งออกเป็น ๓ กลุ่ม คือ

          ๑. นิบาตหลายตัวมีอรรถเดียวกัน

          ๒. นิบาตหลายอรรถ

          ๓. นิบาตในอรรถต่าง ๆ

    นิบาตหลายตัวมีอรรถเดียวกัน

    ในกลุ่มนิบาตที่มีอรรถเดียวกันนี้ นิบาตบางตัวมีอรรถของวิภัตตินามประกอบอยู่เรียกว่า "วิภัตยัตถนิบาต" บางตัวไม่มีอรรถของวิภัตตินามประกอบ เรียกว่า "อวิภัตยัตถนิบาต"

    วิภัตยัตถนิบาต นิบาตมีอรรถวิภัตติ

    นิบาตที่มีอรรถของวิภัตตินามประกอบ มี ๘ หมวด คือ

    ๑. อรรถอาลปนะ

    ๒. อรรถปฐมา

    ๓. อรรถทุติยา

    ๔. อรรถตติยา

    ๕. อรรถจตุตถี (มี ตเว ตุํ ปัจจัยเป็นที่สุด)

    ๖. อรรถปัญจมี (มี โส โต ปัจจัยเป็นที่สุด)

    ๗. อรรถสัตตมี

    ๘. อรรถกาลสัตตมี

    อวิภัตยัตถนิบาต   (นิบาตไม่มีอรรถวิภัตติ)

    นิบาตที่ไม่มีอรรถของวิภัตตินามประกอบ มี ๑๐ หมวด คือ

    ๑. อรรถปริจเฉทะ (กำหนด)

    ๒. อรรถปฏิภาคะ (อุปมา-อุปไมย)

    ๓. อรรถปฏิเสธะ (ปฏิเสธ, ห้าม)

    ๔. อรรถอนุสสวนะ (เล่าลือ, ได้ยินมา)

กิร, ขลุ, สุทํ  ได้ยินว่า, เขาเล่าว่า, ฟังมาว่า, ทราบว่า

    ๕. อรรถปริกัปปะ (วิตก, กังวล)

    ๖. อรรถปัญหา (คำถาม)

    ๗. อรรถสัมปฏิจฉนะ (รับคำ)

    ๘. อรรถโจทนะ (เตือน)

อิงฺฆ    เชิญเถิด               หนฺท, ตคฺฆ     เอาเถิด

    ๙. อรรถวากยารัมภะ (ต้นข้อความ)

จ      อนึ่ง, ก็, จริงอยู่              ปน      ส่วนว่า, ก็

วา    หรือ, หรือว่า, บ้าง           อปิ      แม้, บ้าง

หิ      ก็, จริงอยู่, เพราะว่า        อปิจ    เออก็

ตุ      ส่วน, ส่วนว่า, ก็              อถวา   อีกอย่างหนึ่ง

    ๑๐. อรรถปทปูรณะ (เติมบทให้เต็ม ไม่มีเนื้อความ)

    นิบาตเหล่านี้คือ อถ ขลุ วต วถ อโถ อสฺสุ ยคฺเฆ หิ จรหิ นํ ตํ วา จ ตุ ว โว ปน หเว กีว ห ตโต ยถา นุ สุ สุทํ โข เว หํ เอนํ เสยฺยถิทํ เป็นต้น  ใส่ให้เต็มบทเพื่อความสละสลวยแห่งถ้อยคำสำนวน ไม่มีเนื้อความพิเศษอะไร

    ๑๑. อรรถสังสยะ (ความสงสัย)

อปฺเปว    อย่างไร                 อปฺเปวนาม   ชื่ออย่างไร

นุ            หรือไม่

    ๑๒. อรรถเอกังสะ (ส่วนเดียว)

อทฺธา อญฺญทตฺถุ ตคฺฆ ชาตุ กามํ สสกฺกํ    แน่แท้, จริง ๆ, ส่วนเดียว

    ๑๓. อรรถสีฆะ (รวดเร็ว)

ขิปฺปํ อรํ ลหุ อาสุํ ตุณฺณํ อจิรํ สีฆํ ตุริตํ    เร็ว, ด่วน, พลัน, ไม่นาน

    ๑๔. บทที่มี ตุน ตฺวา ตฺวาน ปัจจัยเป็นที่สุดก็จัดเป็นนิบาต

    ปสฺสิตุน ปสฺสิย ปสฺสิตฺวา ปสฺสิตฺวาน ทิสฺวา ทิสฺวาน (พบแล้ว, เห็นแล้ว), ทสฺเสตฺวา (แสดงแล้ว), ทาตุน ทตฺวา ทตฺวาน (ให้แล้ว), อุปาทาย (ถือเอาแล้ว), ทาเปตฺวา (ให้ถวายแล้ว), วิญฺญาเปตฺวา (ให้รู้แล้ว), วิเจยฺย (พิจารณาแล้ว), วิเนยฺย (แนะนำแล้ว), นิหจฺจ (เบียดเบียนแล้ว), สเมจฺจ (ถึงดีแล้ว), อเปจฺจ (หลีกไปแล้ว), อารพฺภ (เริ่มแล้ว, ปรารภแล้ว), อาคมฺม (มาแล้ว, อาศัยแล้ว) เป็นต้น

    นิบาตหลายอรรถ

    นิบาตเหล่านี้คือ จ วา อถ ขลุ วต หิ ตุ หํ อิติ ยถา เอวํ อโห นาม สาธุ กิร นูน ธุวํ แต่ละตัวมีอรรถหลายอย่าง

    จ ศัพท์ มีอรรถ ๕ อย่าง คือ

๑. สมุจฺจย  รวบรวม  มี ๓ อย่าง

    ก. กฺริยาสมุจฺจย รวบรวมกิริยา

        เช่น ตฺวํ ปจาหิ จ ภุญฺชาหิ จ.

               ท่านจงหุงและจงกิน

    ข. การกสมุจฺจย รวบรวมนาม

        เช่น สาริปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จ ธมฺมํ เทเสนฺติ.

               พระสารีบุตรและพระโมคคัลลานะแสดงธรรม

    ค. วากฺยสมุจฺจย รวบรวมประโยค

        เช่น สาริปุตฺโต จ ธมฺมํ เทเสติ, โมคฺคลฺลาโน จ ธมฺมํ เทเสติ.

               พระสารีบุตรแสดงธรรม พระโมคคัลลานะก็แสดงธรรม

๒. อนฺวาจย รวบรวมวากยะหลังที่มีกิริยาต่างจากวากยะหน้า

        เช่น ทานํ เทหิ, สีลญฺจ รกฺขาหิ

               ท่านจงให้ทาน และรักษาศีล

๓. อิตรีตรโยค รวบรวมโดยได้เนื้อความแยกกัน (อสมาหารทฺวนฺท)

        เช่น จนฺโท จ สูริโย จ จนฺทสูริยา.

               ดวงจันทร์และดวงอาทิตย์

๔. สมาหาร รวบรวมโดยได้เนื้อความรวมกัน (สมาหารทฺวนฺท)

        เช่น มุขญฺจ นาสิกา จ มุขนาสิกํ.

               ปากและจมูก

๕. อวธารณ ห้ามเนื้อความที่ไม่ได้กล่าวถึง

        เช่น พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปฺปจฺจเยสุ จ .

               เพราะ ฉ ปัจจัยเท่านั้น จึงมีการอาเทศพยัญชนะที่สุด

               ธาตุเป็น จฺ

    วา ศัพท์ มีอรรถ ๔ อย่าง คือ

๑. วิกปฺปน  ไม่แน่นอน

          เช่น เทโว วา มาโร วา .

                 เป็นเทพหรือเป็นมาร

๒. อุปมาน  เปรียบเทียบ

          เช่น มธุ วา มญฺญตี พาโล.

                 คนพาลย่อมสำคัญผิดว่าเหมือนของหวาน

๓. สมุจฺจย  ราชโต วา โจรโต วา ภยํ.

                  ภัยจากพระราชาและจากโจร

๔. ววตฺถิตวิภาสา  กล่าวกำหนดวิธี ๓ อย่าง คือ แน่ ไม่แน่ และไม่มี

           เช่น วา ปโร อสรูปา.

                  ลบสระหลังจากสระที่มีรูปไม่เหมือนกันบ้าง

    อถ ศัพท์ มีอรรถ ๓ อย่าง คือ

ปญฺหา      คำถาม                    อนนฺตริย  ไม่มีระหว่าง, ต่อไป

อธิกาล     กำหนดกาล

    ขลุ ศัพท์ มีอรรถ ๓ อย่าง คือ

ปฏิเสธ     ปฏิเสธ                     อวธารณ   ห้าม

ปสิทฺธิ      สำเร็จ

    วต ศัพท์ มีอรรถ ๔ อย่าง คือ

เอกํส       อย่างเดียว                เขท        ลำบาก, เหน็ดเหนื่อย

อนุกมฺป    อนุเคราะห์               สงฺกปฺป   คิด, ดำริ, รำพึง

    หิ ศัพท์ มีอรรถ ๒ อย่าง คือ

เหตุ         เหตุ                         อวธารณ  ห้าม, จำกัด

    ตุ ศัพท์ มีอรรถ ๓ อย่าง คือ

วิเสส      แตกต่าง, พิเศษ          เหตุ         เหตุ

นิวตฺตน   ห้าม

    หํ ศัพท์ มีอรรถ ๒ อย่าง คือ

วิสาท      เหน็ดเหนื่อย               สมฺภม     ตกใจ

    อิติ ศัพท์ มีอรรถ ๓ อย่าง คือ

วากฺยปริสมมตฺติ  มีเท่านี้, ด้วยประการฉะนี้     เหตุ  เพราะเหตุนั้น

นิทสฺสน               แสดง, ว่า

    ยถา ศัพท์ มีอรรถ ๔ อย่าง คือ

โยคฺคตา             ความสมควร                  วิจฺฉา      คำซ้ำ

ปทตฺถานติวตฺต   กล่าวเท่าอรรถของบท    นิทสฺสน  แสดง

    เอวํ ศัพท์ มีอรรถ ๓ อย่าง คือ

อปเทส      แนะนำ                         ปญฺหา   คำถาม

นิทสฺสน     แสดง

    อโห ศัพท์ มีอรรถ ๓ อย่าง คือ

ครห      ตำหนิ, นินทา                    ปสํสน    สรรเสริญ, ชื่นชม

ปตฺถน   ปรารถนา

    นาม ศัพท์ มีอรรถ ๔ อย่าง คือ

ครห      ตำหนิ, นินทา                   ปสํสน      สรรเสริญ, ชื่นชม

ปตฺถน   ปรารถนา

    สาธุ ศัพท์ มีอรรถ ๒ อย่าง คือ

ปสํสน    สรรเสริญ, อนุโมทนา        ยาจน      ขอ, อ้อนวอน

    กิร ศัพท์ มีอรรถ ๒ อย่าง คือ

อนุสฺสวน   ได้ยินมา                      อสฺสทฺเธยฺย    ไม่เชื่อถือ

    นูน ศัพท์ มีอรรถ ๓ อย่าง คือ

อนุมาน       คาดคะเน                   อนุสฺสรณ       คล้อยตาม

ปริวิตกฺก     คิด, กังวล

     ธุว ศัพท์ มีอรรถ ๒ อย่าง คือ

ถิร      มั่นคง                               อวธารณ     ห้าม, จำกัด 

     นิบาตอรรถต่าง ๆ

<<<               >>>